W II poł. XIX w. w Anatolii (dzisiejsza środkowa Turcja) i północnej Syrii natrafiono na liczne płaskorzeźby i inskrypcje pisane nieznanym dotychczas pismem hieroglificznym. W 1893 francuski archeolog, a w następnych latach niemiecki badacz odkryli w Bogazkoy wiele glinianych tabliczek zawierających teksty wyryte pismem klinowym. Można je było szybko odczytać dlatego, że znajdowały się także liczne dwujęzyczne tabliczki pisane w nieznanym języku oraz w języku akadyjskim (babilońskim). Po odczytaniu dwujęzycznych tabliczek okazało się, że odkryte archiwum znajduję się w miejscu stolicy dawnego Imperium Hytyckiego - Hattusas. Ten sam nieznany język pojawia się także na kilku inskrypcjach znalezionych w Egipcie, a jego treść dotyczy gratulacji składanych nowemu faraonowi Amenhotepowi IV (Echnatenowi) przez króla Hetytów. O Hetytach jest też kilka wzmianek w Biblii.

W 1915 r. czeski uczony Bendrich Hrozny odczytał nieznany język, zbadał jego gramatykę i strukturę i co ważne - udowodnił, że ów hetycki język należy do rodziny języków indoeuropejskich. W archiwach Hattusas znaleziono tabliczki spisane łącznie w ośmiu językach: hetyckim klinowym, hetyckim hieroglificznym, luwijskim, palijskim, akadyjskim, sumeryjskim, hatyckim i huryckim.

Aby odpowiedzieć na pytanie kim byli Hetyci należy pokonać wiele trudności powstających przy próbie połączenia wszystkich informacji w jedną całość.

Wg teorii o migracyjnym rozprzestrzenianiu się ludów mówiących językami indoeuropejskimi, Hetyci (a raczej ich przodkowie) przybyli do Anatolii z północy przez Kaukaz lub Bosfor. Na podstawie drzewa genealogicznego języków indoeuropejskich, Hetyci jako jedni z pierwszych opuścili ojczyznę Indoeuropejczyków znajdującą się gdzieś na stepowych terenach południowej Rosji. Miałoby o tym świadczyć wiele archaizmów typowych dla języka praindoeuropejskiego, a odnalezionych w języku hetyckim po jego odczytaniu w XX w.

Wg teorii fali Hetyci powinni być rdzennymi mieszkańcami Anatolii. Rolnictwo w tej części świata narodziło się ok. 7000 r. p.n.e., a pierwsi rolnicy mówili po indoeuropejsku. Na skutek rozprzestrzeniania się rolnictwa, rozprzestrzeniał się też język.

Sprawa wyboru właściwej teorii jest skomplikowana między innymi dlatego, że z odnalezionych tabliczek w Hattusas z okresu XVIII do XI w. p.n.e. wynika, że władcy Imperium Hetyckiego nosili nieindoeuropejskie imiona (prawdopodobnie huryckie). Język hurycki używany był w Państwie Mitanni, położonym na wschód od Imperium Hetyckiego. Władcy Państwa Mitanni nosili natomiast indoeuropejskie imiona. Zadziwia też fakt, że Hetyci mówili o swojej ojczyźnie jako "ziemi Hatytów", natomiast siebie zwali "nesili". Nasuwa się więc pytanie, czy Hatyci to wcześniejsi mieszkańcy Anatolii (język hatycki nie należy do rodziny indoeuropejskiej).

Sprawa wyboru właściwej teorii jest skomplikowana między innymi dlatego, że z odnalezionych tabliczek w Hattusas z okresu XVIII do XI w. p.n.e. wynika, że władcy Imperium Hetyckiego nosili nieindoeuropejskie imiona (prawdopodobnie huryckie). Język hurycki używany był w Państwie Mitanni, położonym na wschód od Imperium Hetyckiego. Władcy Państwa Mitanni nosili natomiast indoeuropejskie imiona. Zadziwia też fakt, że Hetyci mówili o swojej ojczyźnie jako "ziemi Hatytów", natomiast siebie zwali "nesili". Nasuwa się więc pytanie, czy Hatyci to wcześniejsi mieszkańcy Anatolii (język hatycki nie należy do rodziny indoeuropejskiej).

W XVIII w. p.n.e. Hetyci stworzyli silne państwo obejmujące obszary dzisiejszej środkowej Turcji i północnej Syrii, rozwijając kontakty gospodarcze i polityczne z sąsiadami: Państwem Mitanni, Babilonem, Egiptem, Izraelem. Około XII w. p.n.e. Imperium Hetytów słabnie i ostatecznie upada. W północnej Syrii utrzymują się niewielkie państwa hetyckie aż do VIII w. p.n.e. Do dziś nie jest znany powód upadku Imperium Hetyckiego.

Językami anatolijskimi posługiwano się, jak nazwa wskazuje,  głównie w Anatolii, a także w Azji Mniejszej i północnej Syrii. Według wskazówek niektórych badaczy języki anatolijskie obecne były w Anatolii już na początku II tysiąclecia p.n.e. Świadczą o tym archiwa datowane na XIX w. p.n.e., znalezione w Kapadocji, a w nich sporządzone w języku asyryjskim dokumenty, które zawierają słowa pochodzenia hetyckiego. Języki anatolijskie można podzielić na starsze (z okresu Imperium Hetyckiego) oraz nowsze (znane z czasów klasycznych). Do starszych należą: hetycki klinowy, palijski (palajski), luwijski, hetycki hieroglificzny. Do nowszych zaliczamy: licyjski (likijski), lidyjski, karyjski, pizydyjski, sidecki i kilka innych.

Hetycki klinowy używany był w centralnej Anatolii, w stolicy Imperium Hetyckiego w Hattusas. Hetycki klinowy pozostaje najbardziej poznanym językiem anatolijskim ze względu na wielość zapisów w nim dokonanych (ok. 20000 tabliczek glinianych), zachowanych wśród ruin miast starożytnej cywilizacji hetyckiej. Piśmiennictwo hetyckie dotyczy wręcz wszystkich dziedzin życia. Wyróżnia się teksty prawnicze, polityczne, historiograficzne, religijne, naukowe i poetyckie. Literatura hetycka dzieli się chronologicznie na starohetycką (najstarsze zapisy pochodzą z czasów Dawnego Państwa i sięgają XVIII w. p.n.e.), średniohetycką i nowohetycką z okresu Nowego Państwa. Hetycka tradycja piśmiennicza urywa się w XII w. p.n.e. wraz z upadkiem Państwa Hetytów. Szczególnie interesujące pozostają traktaty historiograficzne (roczniki dziejów) władców Imperium Hetyckiego. Wśród literatury naukowej najciekawszym utworem pozostaje traktat o hodowli koni napisany przez Hurytę imieniem Kikkula.

Języka palijskiego używano w II tysiącleciu p.n.e. w północnej Anatolii. Ślady piśmiennictwa w języku palijskim znaleziono w archiwach stolicy Imperium Hetyckiego.

Język luwijski używany był w południowej Anatolii w II tysiącleciu p.n.e. Zapisy w języku luwijskim spotykano w archiwach znalezionych w stolicy Imperium – Hattusas. Język luwijski wykazuje duże pokrewieństwo z hetyckim hieroglificznym.

Hetycki hieroglificzny występował w południowo-wschodniej Anatolii oraz w Syrii. Podczas gdy tradycja piśmiennicza hetyckiego klinowego zanikła wraz z upadkiem Imperium Hetyckiego, hetycki hieroglificzny rozwijał się bez mała do VII w. p.n.e. w późnohetyckich państewkach. Kres piśmiennictwa hetyckiego hieroglificznego nastąpił wraz z podbiciem tych państw przez Asyrię. Język zwany hieroglificznym hetyckim wykazuje znaczne podobieństwo do luwijskiego. Często uważa się, że język hetycki hieroglificzny jest językiem pośrednim między dawniejszymi a późniejszymi językami anatolijskimi.

Język licyjski uważany jest za język wywodzący się z luwijskiego. Inskrypcje w tym języku pochodzą z V-IV w. p.n.e. Są to głównie napisy nagrobne pisane alfabetem greckim.

Język lidyjski obecny był w Azji Mniejszej. Znany jest z inskrypcji sporządzonych alfabetem greckim między VII a IV w. p.n.e. Zapisy dotyczą praw i rozporządzeń. Są też liczne epitafia. Jeden z najstarszych zapisów w języku lidyjskim znaleziono w Egipcie – pozostawili go służący w armii faraona Lidyjczycy.

Podobnie jak w przypadku języka lidyjskiego istnieją zapisy sporządzone przez karyjskich najemników służących w armii egipskiej. Inskrypcje wypełniają treści religijne, epitafia.

Język pizydyjski znany jest z 16 krótkich napisów nagrobnych. Używano go w południowej Azji Mniejszej.

Język sidecki to późnohetycki język używany w południowej Anatolii nad Morzem Śródziemnym (w okolicach miasta Side). Niestety poświadczony jest tylko dwiema krótkimi inskrypcjami.

Poza językami anatolijskimi w Anatolii posługiwano się również kilkoma językami nieindoeuropejskimi. Wśród ludów anatolijski osiedliły się również ludy nieindoeuroepjskie, które poprzez kulturę i i język wywierały wpływ na innych mieszkańców Anatolii.

Huryci napłynęli stopniowo z Wyżyny Armeńskiej. Pierwsze wzmianki o Hurytach osiedlających się w północnej Mezopotamii pochodzą z kronik asyryjskich z XXIII-XXII w. p.n.e. W XVIII w. p.n.e. Huryci zaczęli osiedlać się w Syrii, a od ok. XVII-XVI w. p.n.e. w Anatolii. W XV w. p.n.e. powstało huryckie Państwo Mitanni, państwo z którym uwczesne potęgi W Azji Maniejszej i Mezopotamii musiały się liczyć. Stolicą Mitanni było miasto Waszuganni, do dziś nie odnalezione, wstępnie lokalizowane w dorzeczu górnego Eufratu. XIV w. p.n.e. był okresem największej potęgi Państwa Mitanni. Pod koniec XV w. p.n.e. hurycka dynastia z Kizzuwatny (państwa położonego na południe od Imperium Hetyckiego, zamieszkałego głównie przez ludność luwijską) doszła do władzy w Hattusas. Wskazują na to huryckie imiona królów hetyckich oraz wielu wyższych urzędników, szczególnie kapłanów, skrybów, dowódców wojskowych. Zaznaczyło się też wtedy przywiązanie tej dynastii do religii hetyckiej. Królowie huryccy panujący w Państwie Mitanni, zaś, mieli powiązanie z Indoirańczykami, czego dowodem są liczne imiona pochodzenia indoirańskiego wśród władców. W XIV w. p.n.e. nastąpił kres potęgi huryckiego państwa, hetycki król Suppiluliuma I pokonał Mitanni znacznie ograniczając jego dotychczasowe terytorium. Ostatecznie władcy Asyryjscy w XIII w. p.n.e. włączyli je do swego państwa.

Kres państwa huryckiego spowodował kres kultury huryckiej, a trzeba dodać, że Huryci odegrali ważną rolę w regionie. Kultura hurycka była aktywnym nośnikiem wysokorozwiniętej cywilizacji Międzyrzecza na zachód w kierunku Anatolii. Także przez kilka wieków religia hurycka wpłynęła bardzo głęboko na religię hetycką, a nawet pośrednio grecką. Po upadku Państwa Mitanni rozsiana ludność hurcka zamieszkująca Mezopotamię, Syrię i Anatolię szybko zasymilowała się z z miejscową ludnością. Ostatecznie ok. XII w. p.n.e. ustały wszelkie informacje o hurytach mieszkających poza Wyżyną Armeńską.

Język hurycki ma związek z językami wschodnio-kaukaskimi, czego dowiedziono w ostatnich dziesięcioleciach. Jest językiem nieindoeuropejskim, dlatego jego poznanie przysparzało uczonym wielu problemów. Najstarsze odkryte teksty w języku huryckim pochodzą z ok. XVIII w. p.n.e. Bardzo wiele tekstów (także dwujęzycznych) pochodzi z wielków późniejszych z miejsc takich jak Hattusas, Ugarit, El-Amarna (najwcześniej odkryty tekst po hurycku, w 1887 r., list króla Mitanni Tuszratty do faraona Amanhotepa III). Jednak najstarsze nazwy huryckie pochodzą z kronik asyryjskich z XXII-XXIII w. p.n.e. Hurycki zapisywano pismem klinowym klasycznym.

Najwięcej zapożyczeń w języku huryckim pochodzi z języków indoirańskich, m.in. terminy odnoszące się do jazdy konnej oraz rydwanów. Ponadto liczne są zapożyczenia z języka sumeryjskiego.

Urartyjczycy, według najnowszych osiągnięć badaczy, byli ludem pochodzącym z Wyżyny Armeńskiej, określanym w tekstach asyryjskich jako Uruarti. Ok. XI w. p.n.e. nad jeziorem Van powstało państwo urartyjskie ze stolicą w Tuszpie, które zapewne łączyło wiele pomniejszych pokrewnych Urartyjczykom ludów. Szczyt potęgi Urartu przypadł na VIII w. p.n.e., gdy jego granice przesunęły się znacznie w kierunku południowo-zachodnim (po brzeg Eufratu) oraz północno-wschodnim (obejmując zachodnie Zakaukazie). Ciągłe konflikty Urartu z Asyrią o ziemie północnego Międzyrzecza osłabiały państwo. W 714 r. p.n.e. król Asyryjski Sargon II zdobył Teszupę łamiąc ostatecznie potęgę Urartu. Jednak okoliczności upadku Państwa Urartu pozostają niewyjaśnione. Wiadomo, że Urartyjczycy w schyłkowym okresie państwa prowadzili wojny ze Scytami, Kimmerami oraz Medami, którzy stopniowo osiedlali się w granicach państwa urartyjskiego. Prawdopodobnie Medowie ostatecznie położyli kres Urartu w VI w. p.n.e.

Podobnie jak kultura hurycka, także i urartyjska miła znaczący wpływ na sąsiednie kultury. Po uratryjczykach pozostały nazwy miejscowe, chociażby góry Ararat. Także pozostałości stolicy Teszupy wzbudzały podziw wielu kolejnych pokoleń.

Język urartyjski wyzkazuje dużo wspólnego z językiem huryckim. Dziś jest już prawie pewne, że jest on kontynuacją jednego z dialektów, który wyodrębnił się z huryckiego. Zatem i urartyjski jest językiem wschodnio-kaukaskim. Język urartyjski utrwalił się na wielu inskrypcjach naskalnych oraz glinianych tabliczkach (od IX do VII w p.n.e.) znajdowanych w Anatolii, Syrii, Mezopotamii. Do zapisywania urartyjskiego używano pisma klinowego uproszczonego. Także i urartyjski miał wiele asyryjskich zapożyczeń.