Pierwsze informacje o językach irańskich pochodzą z kronik asyryjskich z IX w. p.n.e. Teksty zawierają słowa, które interpretowane są jako irańskie (nazwy plemion, imiona, nazwy miejscowe). Późniejsze zapisy pochodzą także z tabliczek pisanych w języku elamickim. Oba te języki semickie zapisywane były pismem klinowym. Pierwsze teksty pisane w językach irańskich pochodzą z ok. V w. p.n.e. Z okresu staroirańskiego poświadczone są cztery języki. Dwa z nich poświadczono w sposób bezpośredni – zapisami sporządzonymi w tych językach, dwa pozostałe – tylko w sposób pośredni (w kronikach babilońskich, greckich). Pierwsze dwa to staroperski oraz język Awesty, dwa kolejne to język medyjski oraz scytyjski. Śmiało można założyć, że te cztery języki nie wypełniały całego świata irańskiego, a z pewnością istniało więcej języków w tamtym okresie, lecz bez tradycji pisanej, w szczególności jeśli odniesiemy to do licznych plemion irańskich koczujących na stepach południowo-zachodniej Rosji.

Źródła staroperskiego umiejscawia się najczęściej w południowo-zachodniej Persji. Język staroperski używany był przez królów Persji z dynastii Achmenidów. Ślady tego języka znajduje się w wielu regionach Persji, Medii, a nawet Egiptu. Inskrypcje tworzono w piśmie klinowym. Częste są zapisy wielojęzyczne. Obok staroperskiego na tabliczkach występują: elamicki, egipski, arkadyjski. Pismo klinowe zaadaptowane do języka staroperskiego miało 36 znaków. Najwięcej zapisów pochodzi z lat, w których panowali Dariusz I Wielki (521-486 r. p.n.e.) oraz Kserkses (486-465 r. p.n.e.).

Język Awesty jest drugim poświadczonym językiem irańskim okresu staroirańskiego. Jest to język, w którym spisano Awestę, czyli irańskie pieśni religijne. Awesta przybrała swój zasadniczy kształt prawdopodobnie w V w. p.n.e., lecz najstarsze jej partie utworzone zostały w VII lub VI w. p.n.e. w czasach gdy żył prorok Zaratustra – twórca religii zwanej zoroastryzmem. Nieznane jest miejsce, z którego pochodził Zaratustra; nieznany pozostaje też kraj, w którym narodził się język Awesty. Najczęściej wskazuje się północno-zachodnią Persję wskazując powiązania języka Awesty z językiem medyjskim. Wiadomo jedynie, że w czasach, kiedy spisywano Awestę język był już martwy. Używano go tylko na potrzeby obrzędów religijnych. W tekstach Awesty rozróżnia się dialekt starszy – Gath, oraz dialekt młodszej Awesty. Awestę spisano pismem klinowym używając 49 liter. Język Awesty był siostrzanym językiem staroperskiego. Warto wspomnieć, że różnice morfologiczne między językiem Awesty a sanskrytem klasycznym, w którym spisano indyjską Rygwedę są bardzo niewielkie.

Informacje na temat tego języka są bardzo skąpe i pochodzą z zapisów staroperskich oraz greckich. Właściwie nie wiadomo czy język medyjski u schyłku okresu staroirańskiego można uważać za osobny język czy tylko dialekt języka staroperskiego. Język medyjski używany był w północno-zachodniej Persji. Pewne cechy języka Awesty uważane za medyjskie stanowią podstawę twierdzenia o północno-zachodnim pochodzeniu języka Awesty. Medowie byli prawdopodobnie twórcami pierwszego silnego państwa irańskiego. Zadziwiający jest fakt, że słowa zaświadczone w zapisach staroperskich dotyczące władzy i organizacji państwa mają charakter nie całkiem staroperski, a raczej medyjski.

Informacje o języku Scytów są bardzo nikłe. Jedynie imiona spisane przez kronikarzy greckich stanowią podstawę by twierdzić, że taki język istniał. Mnogość plemion irańskich na stepach wschodnioeuropejskich w starożytności posuwa nas do stwierdzenia, że scytyjski prawdopodobnie nie był jedynym językiem plemion irańskich prowadzących koczowniczy tryb życia.

W okresie średnioirańskim można zauważyć ekspansję języków irańskich w kierunku północno-wschodnim. Na przestrzeni bez mała 1400 lat historii języków irańskich określanych jako średnioirański można wyróżnić 6 języków poświadczonych zabytkami piśmienniczymi. Nie ulega wątpliwości, podobnie jak w przypadku okresu staroirańskiego, że i w okresie średnioperskim istniało więcej języków zaliczanych do grupy irańskiej, lecz niepoświadczonych bezpośrednio w zabytkach literatury. Ponownie należy zwrócić uwagę na tereny stepowe, gdzie plemiona irańskie nie pozostawiły śladów w postaci zabytków pisanych. W okresie średnioirańskim można wyróżnić już dwie grupy języków: zachodnioirańskie i wschodnioirańskie. Do zachodnioirańskich zalicza się średnioperski oraz partyjski, do wschodnioirańskiej: sogdyjski, chorezmijski, sakijski i baktryjski. Granicę między językami wschodnio- a zachodnioirańskimi stanowi do dziś Wielka Pustynia Słona (Daszt-e Kawir).

Język średnioperski jest bezpośrednim kontynuantem języka staroperskiego wyrosłego z południowo-zachodnich dialektów dawnego języka irańskiego. Do oznaczania języka średnioperskiego używa się też nazwy języka pahlewijski.

Istnieje wiele zabytków tego języka: począwszy od rytów naskalnych na cześć pierwszych królów z dynastii Sasanidów z III w. n.e., poprzez monety, przekłady psałterzy chrześcijańskich znalezionych w Turfanie. Bogaty zbiór dzieł związanych z zoroastryzmem powstał za czasów Sasanidów (w głównej mierze dzięki jego odnowicielowi Szapurowi I), a także w czasach późniejszych (nawet po podboju Persji przez Arabów). Powstaje też obszerna literatura manichejska zapisywana alfabetem manichejskim, podczas gdy inne zabytki piśmiennicze sporządzano w piśmie kursywnym, książkowym opartym na alfabecie aramejskim mającym 22 litery (przy czym na potrzeby języka średnioperskiego stosowano tylko 18 liter).

Język partyjski stanowi kontynuację dialektów północno-zachodnich dawnego języka irańskiego, czyli języka medyjskiego. Używany był w starożytnej Partii, państwie obejmującym na przełomie er większą część obecnego obszaru Iranu. Język partyjski był wtedy, obok języka greckiego, językiem państwowym Partii. Do zapisu języka partyjskiego używano tego samego alfabetu, co do zapisu języka średnioperskiego, lecz stosowano zaledwie 17 liter. Zachowała się też literatura manichejska pisana alfabetem manichejskim.

Języka sogdyjskiego używano w Sogdianie w Azji Centralnej, w państwie ze stolicą w Samarkandzie. Poprzez kupców dotarł on także do Mongolii i Chin. Obfite zabytki języka sogdyjskiego zachowane do dziś stworzono od IV do X w. n.e. Do najstarszych należą legendy bite na monetach znalezione w Bucharze oraz „Stare listy sogdyjskie” z Turkiestanu (IV w. n.e.). Pozostała literatura to teksty buddyjskie (tłumaczone z chińskiego), manichejskie i chrześcijańskie (tłumaczone z syryjskiego). Jest też zdecydowanie mniej liczna literatura o charakterze prawnym i politycznym. Do zapisu języka sogdyjskiego używano alfabetu aramejskiego.

Słabo poświadczony język chorezmijski używany był w dolinie Amu-Darii ok. X w. n.e. Ślady tego języka pochodzą z tekstów perskich i arabskich jako wstawki w postaci słów chorezmijskich, czasem też całych zdań.

Języka sakijskiego używano między górami Kunlun, a pustynią Takla Makan. Irańskie plemiona Saków trafiły w te strony ok. III w. p.n.e., świadczą o tym kroniki chińskie. Niewiele później powstało państwo Chotan (stąd druga nazwa języka – chotański), które przetrwało do ok. X w. ulegając podbojowi plemion tureckich. Do zapisu języka sakijskiego stosowano pismo brahmi. Większość zabytków to zapiski buddyjskie. Wiadomo, że buddyzm był religią panującą w Królestwie Chotanu. W języku zaznaczone są wpływy indyjskie, chińskie i tybetańskie.

Język baktryjski używany był mniej więcej na przełomie er w Królestwie Baktryjskim znajdującym się w Turkiestanie Zachodnim. Zabytki piśmiennicze sporządzano alfabetem greckim, gdyż było to królestwo hellenistyczne (dziedzictwo Aleksandra Wielkiego). Baktrię cechowała wielokulturowość, religią dominującą był buddyzm. Królowie baktryjscy, jak przystało na potomków Aleksandra Wielkiego, mieli greckie pochodzenie.

Języki irańskie rozpadły się na dwie zasadnicze grupy: wschodnią i zachodnią już w okresie środkowoirańskim, dodatkowo w okresie nowoirańskim każda z grup dzieli się na dwie podgrupy północną i południową. Z lingwistycznego punktu widzenia tylko język nowoperski i tadżycki są bezpośrednimi kontynuatorami średnioperskiego oraz partyjskiego, natomiast język jagnobi kontynuatorem sogdyjskiego.

Język nowoperski rozprzestrzenił się z terenów Persji daleko na wschód do Afganistanu oraz Tadżykistanu. Obecnie mówi nim ok. 51 mln ludzi (ponad 40 mln w Iranie, ok. 7 mln w Afganistanie, 200 tyś. w Iraku). Obecny w Iranie język zwany jest farsi (od prowincji w południowo-zachodnim Iranie – skąd pochodzi), w Afganistanie natomiast zwany jest farsi kaboli lub dari (wewnętrzny). Język nowoperski zapisywany jest alfabetem arabskim (z dodaniem niezbędnych znaków diakrytycznych).

W okresie od VII w. n.e. język perski uległ głębokiemu wpływowi języka arabskiego. Iran przez ok. 300 lat poddany był islamizacji i stanowił część Imperium Arabskiego. Nowoperski ma ok. 40% pożyczek arabskich w słownictwie. Ulegając wpływom arabskim sam mocno wpływał na wiele języków zlokalizowanych na wschód i [ółnocny-wschód od Iranu stając się językiem literackim w Azji Centralnej. Nowoperski jest lingua franca dla ok. 80 mln ludzi. Nowoperski jest językiem urzędowym w Iranie oraz w Afganistanie (obok języka paszto).

Często przedstawiany był jako dialekt nowoperskiego, ostatnio uważa się go za osobny język. Tadżyckim posługuje się ok. 7 mln osób w Tadżykistanie (język urzędowy), północnym Afganistanie oraz północnym Pakistanie. Do zapisu języka tadżyckiego używa się alfabetu rosyjskiego (w Tadżykistanie) oraz arabskiego (w Afganistanie i Pakistanie).

Język tat używany jest przez kilkanaście tysięcy ludzi w Azerbejdżanie. Na tereny Azerów przywędrował prawdopodobnie wraz wojskowymi osadnikami perskimi z epoki sasanidzkiej. Nazwa języka pochodzi od tureckiego określenia nadawanego ludności osiadłej. Język tat jest bliski nowoperskiemu lecz będąc obecnie pod silnym wpływem azerskiego przejmuje azerskie słownictwo nawet w zakresie słów bardzo pospolitych.

Językiem kurdyjskim posługuje się ok. 16 mln ludzi (głównie Kurdów). Kurdowie zamieszkują południowo-wschodnią Turcję, północną Syrię, północny Irak oraz zachodni Iran. Pomniejsze skupiska ludności kurdyjskiej rozciągają się po Afganistan i Tadżykistan. Kurdyjski wykazuje dużą podatność na wpływy języka perskiego oraz tureckiego i arabskiego. Literatura kurdyjska ma swoje początki w XI wielu. Wiele dzieł przekazywano w formie ustnej, do zapisu stosowano najczęściej alfabet arabski. Obecnie ze względu na trudne położenie ludności kurdyjskiej ujednolicenie systemu zapisu nie może się powieść. W Turcji używa się alfabetu łacińskiego, w Syrii i Iraku – arabskiego, w skupiskach Kurdów w Tadżykistanie – rosyjskiego. Język kurdyjski dzieli się na wiele lokalnych dialektów, dwa podstawowe to kurmandżi (rejon północno-zachodni) oraz sorani (obszar południowo-zachodni).

Języka baluczi używa się w południowo-wschodnim Iranie (Beludżystan) oraz w południowym Pakistanie (także Beludżystan). Obecnie posługuje się nim ok. 2 mln ludzi. Język baluczi wykazuje wiele cech archaicznych (niemal średnioperskich), w ciągu wieków podlegał wpływowi języka perskiego. Baluczi ma nikłą tradycję pisaną, do zapisu używa się alfabetu arabskiego.

Grupa północno-zachodnich języków irańskich używanych na obszarze Azerbejdżanu oraz Iranu w sąsiedztwie Morza Kaspijskiego zwana jest grupą języków lub dialektów kaspijskich. Zalicza się do nich języki: gilaki (700 tyś. użytkowników), mazandarani (600 tyś.), taliszi (150 tyś.) i samnani (10 tyś.). Większość mówiących wspomnianymi językami jest dwujęzyczna. Języki kaspijskie mają nikłą tradycję piśmienniczą.

Oba języki stanowią pozostałość po irańskich językach północno-zachodnich w Afganistanie. Każdym z języków mówi nie więcej niż kilka tysięcy osób. Paraczi i orumi podlegają silnym wpływom języków, którymi posługują się ludy żyjące w sąsiedztwie (perski, paszai).

Językiem paszto posługuje się na co dzień ok. 14 mln osób w Afganistanie, gdzie ma on, obok perskiego, status języka urzędowego oraz w Pakistanie. Język paszto ma najwięcej użytkowników spośród wschodnich języków irańskich. Coraz silniej zaznacza się podział na dwie grupy dialektów: dialekty miękkie (w Afganistanie) i twarde (w Pakistanie). Literatura w języku paszto liczy sobie bez mała 500 lat. Do zapisu paszto stosuje się alfabet arabski.

Na obszarze północnego Afganistanu, Pakistanu, południowego Tadżykistanu, a także Chin i Indii rozsiane są niewielkie grupy ludzi (od kilku do kilkunastu tysięcy) posługujący się rozmaitymi językami kwalifikowanymi jako palmirskie. Wśród nich wyróżnia się m.in. szugnański, roszański, bartangi, chufi (łączonych w podgrupę szugnańsko-roszańską), wachański (wachni), jazgulami, iszkaszmi (a wraz z nim zebaki, sangliczi), mundżani. Języki palmirskie nie mają tradycji pisanej.

Obszar języka osetyńskiego otoczony jest przez języki kaukaskie oraz tureckie. Osetyńczycy przypisują sobie podanie o pochodzeniu od scytyjskiego plemienia Alanów, którzy mieli osiedlić się pośród ludów kaukaskich. Przyjmuje się, że Alanowie przybyli w te strony na początku I tysiąclecia n.e.

Językiem osetyńskim posługuje się 500 tyś. osób. Najstarsze zapisy w języku osetyńskim pochodzą z XVIII w., posługiwano się alfabetem gruzińskim, starocerkiewnym. Obecnie używa się alfabetu rosyjskiego.

Język jagnobi ma to szczęście, że w sposób udowodniony stanowi kontynuację języka zaświadczonego w okresie średnioirańskim; podobnie jak nowoperski jest kontynuantem średnioperskiego, tak jagnobi ukształtował się z języka sogdyjskiego. Jagnobi ma niewielu użytkowników (kilka tysięcy) zamieszkujących dolinę rzeki Jagnob w Tadżykistanie.