Na gruzach Cesarstwa Zachodniorzymskiego, w którym posługiwano się w miarę jednolitą łaciną na całym jego terytorium (oprócz Brytanii), powoli zaczynały kiełkować nowe języki. Z uwagi na to, że losy każdej prowincji Cesarstwa po jego upadku potoczyły się w zasadzie inaczej, więzi łączące je w przeszłości zdecydowanie osłabły. Zaowocowało to pojawieniem się różnic dialektalnych w języku łacińskim, każdy kolejny wiek pogłębiał te różnice. Efektem było powstanie nowych języków przed końcem pierwszego tysiąclecia. Także wpływ obcy decydował o zmianach w języku łacińskim. Za przykład niech posłuży osadnictwo germańskie (plemiona Franków) w północnej Galii. Nowi przybysze wprowadzili, co prawda wiele słów pochodzących z języków germańskich, lecz nie byli na tyle liczną społecznością, aby skutecznie wyprzeć łacinę z użycia. Francuski jest dziś językiem romańskim o największej liczbie zapożyczeń germańskich. Język rumuński, natomiast, uległ głębokiemu wpływowi słowiańskiemu. Inne języki romańskie nie uległy znaczącym wpływom obcym.

Nazwa „języki romańskie” utworzona została od łacińskiego określenia „lingua Romana”  - „język rzymski” używanego przez Rzymian w pierwszych wiekach naszej ery na określenie języka, którym mówili. Wcześniej Rzymianie określali swój język mianem „lingua Latina” – „język łaciński”.

Istnieją dwa warianty pochodzenia języków romańskich względem klasycznego języka łacińskiego. Pierwszy wariant zakłada, że języki romańskie pochodzą z języka ludowego, który był siostrzanym językiem klasycznej łaciny. Do takiego wniosku doszli włoscy „naukowcy” w średniowieczu. Zauważyli oni, że język włoski jest wprawdzie podobny do łaciny, ale w przeszłości musiał istnieć obok języka literackiego jakiś język ludowy – prostszy. Owym naukowcom nie mieściło się w głowie, że włoski będąc już językiem analitycznym mógł pochodzić z języka syntetycznego, jakim była łacina klasyczna. Drugi wariant zakłada, że języki romańskie pochodzą z języka klasycznego, lecz poprzez pośrednie ogniwo – język ludowy. Nie ma zachowanych form łaciny ludowej, które przemawiałyby za tym, że w czasach, gdy używano języka klasycznego istniał obok odrębny język ludowy.

Romaniści zdążyli już podzielić języki romańskie na wszystkie możliwe sposoby. Poniżej zamieszczono kilka ciekawszych i bardziej charakterystycznych.

Pierwsza klasyfikacja, zaproponowana w I poł. XIX w. przez niemieckiego romanistę F. Dieza, dzieliła języki na wschodnie (rumuńskie i włoski), południowo-zachodnie (hiszpański i portugalski) oraz północno-zachodnie (prowansalski i francuski).

W połowie XIX w. Włoch A. Monteverdi podzielił języki romańskie na grupę dako-iliro-romańską (rumuński i dalmatyński), italio-romańską (sardyński, włoski, północno-włoski i ladyński), gallo-romańską (francuski, frankoprowansalski, prowansalski) i ibero-romańską (kataloński, hiszpański i portugalski).

Jeżeli rozpatrujemy różnice w słownictwie, to zasadniczo niewielkie są między sąsiadującymi językami (między hiszpańskim i portugalskim 20-30%, między hiszpańskim i katalońskim 20-30%). Największe różnice zachodzą między odległymi językami (największe między portugalskim i rumuńskim ok. 50-60%, podczas gdy między położonym bliżej rumuńskiego włoskim tylko 35-45%).

Za najstarszy włoski tekst uważa się formuły dotyczące posiadłości klasztorów podlegających opactwu na wzgórzu Monte Cassino spisane ok. 960-963 r. Czasem wspomina się o zagadce zapisanej w Weronie w czasach Karola Wielkiego (IX w.) przez jednych uważaną jeszcze za tekst łaciński, przez innych już za włoski. Problem w tym sporze stanowi bardzo płynna granica między językiem w starszej postaci, a w nowszej, który jest jego kontynuantem i można zwać go już nowym językiem. Włoski uważany jest powszechnie za najbardziej archaiczny język romański (tzn. najbardziej podobny do łaciny). Ponoć świadczyć ma o tym fakt, że znającym podstawy łaciny najłatwiej nauczyć się włoskiego. Czasem jednak za najbardziej archaiczny uważa się język sardyński.

Do rangi języka literackiego wyniesiony został w średniowieczu dialekt toskański dzięki piszącym w nim twórcom jak Boccacio czy Petrarka. W czasach Renesansu stworzono pierwszą gramatykę włoskiego języka literackiego. Zarówno w średniowieczu i w Renesansie włoska literatura przodowała w Europie wpływając na popularność włoskiego także poza Półwyspem Apenińskim.

Dziś językiem włoskim posługuje się ok. 60 mln ludzi we Włoszech, w Szwajcarii w kantonie Ticino oraz na Korsyce. We Włoszech i Szwajcarii nadano mu status języka urzędowego. Zróżnicowanie dialektyczne we Włszech jest znaczne. Dialekty dzieli się na trzy grupy: południowo-centralne, toskańskie i północne. Wpływ dialektów na język literacki pozostaje bardzo silny.

Ok. 1 mln osób używa języka sardyńskiego (są nimi, jak nie trudno zgadnąć, mieszkańcy Sardynii). Język sardyński wykazuje bardzo dużo archaizmów, dlatego czasem uważany jest za najbardziej zbliżony do łaciny (wg niektórych lingwistów takim językiem jest włoski). Brak znaczących zmian wykazuje fonologia oraz słownictwo. Najwięcej innowacji dokonało się w gramatyce (skrócona forma bezokolicznika, tryb warunkowy).

Za najstarszy zabytek w języku sardyńskim uchodzi tekst religijny z 1557 r. Dialekty sardyńskie dzieli się na gallurski, sassarski (używane w północnej części wyspy), kampidański (w południowej). Wszystkie nawiązują do włoskiego. Dwa pozostałe dialekty: logudorski i nuorski uchodzą za najbardziej archaiczne.

Po francusku porozumiewa się ok. 70 mln. ludzi. We Francji mieszka ok. 50 mln mówiących, w Belgii 4 mln, we Szwajcarii 1 mln, w Kanadzie w stanie Quebec 6 mln. Liczbę mówiących po francusku w krajach powstałych po rozpadzie francuskiego imperium kolonialnego szacuje się na ok. 8 mln.

Za najstarszy francuski tekst uważa się "Przysięgi strasburskie" z 842 r. W średniowieczu dialekt z okolic Paryża stał się podstawą języka literackiego.

Język francuski cechuje daleko posunięty rozwój fonetyczny. I tak np. z łacińskiego "Augustum" pozostało zaledwie "aout", z "civitatem" zaś "cite". Istnieją też słowa (a raczej ich grupy) powstałe ze słów łacińskich, przy czym dla przykładu wyraz "hotel" jest pochodną łacińskiego "hospitale" i uzyskaną w ciągu całej historii od początków, gdy z łaciny tworzył się francuski. Wyraz "hopital" powstał też z tego samego łacińskiego słowa, lecz zapożyczonego w wiekach późniejszych.

Francuskie słowo "oui" - "tak" wpłynęło na określenie nadane językowi francuskiemu we wczesnym średniowieczu, mianowicie "langue d'oil" (w przeciwieństwie do prowansalskiego "langue d'oc"). W języku łacińskim nie istniało słowo "tak", więc w językach romańskich tworzyło się ono na różne sposoby. Do słowa "hoc" (pol. "to") doszedł zaimek osobowy "ille" i tak powstało "hoc ille", z czego później "oil" (od niej nazwa oznaczająca język). Do dziś dotrwało "oui". W prowansalskim początkowe "hoc" przekształciło się w "oc", stąd "langue d'oc".

W wiekach XVIII i XIX francuski przeżywał swoją świetność, był językiem międzynarodowym, językiem dyplomacji (powszechna była klauzula w umowach międzynarodowych, że w przypadku rozbieżności w interpretacji decydował tekst francuski). W II poł. XIX w. rola francuskiego zaczyna podupadać, jego miejsce zajmuje angielski.

Nazwa języka pochodzi od nazwy plemienia germańskiego - Franków, którzy osiedlili się w północnej Galii i stworzyli tam państwo. Coraz większe wpływy frankijskie spowodowały rozprzestrzenianie się tej nazwy na przyległe ziemie, a wreszcie na obszary odpowiadające obszarom dzisiejszej Francji.

Języka prowansalskiego używa się we francuskiej Prowansji, a także w Langwedocji i Akwitanii. Liczbę osób porozumiewających się nim szacuje się na ok. 8-10 mln. Świetność języka prowansalskiego przypadła na XII i XIII w. Powstała bogata literatura. Pierwsze teksty poświadczone jako prowansalskie pochodzą z końca X w. W średniowieczu prowansalski zwany był "langue d'oc" w przeciwieństwie do francuskiego określanego jako "langue d'oil". Stąd wzięło się drugie określenie prowansalskiego - "okcytański".

Prowansalski ulega bardzo silnemu wpływowi języka francuskiego, liczba mówiących nim systematycznie maleje.

Pod względem ilości mówiących język hiszpański wiedzie prym wśród języków romańskich. Używa go ok. 170 mln osób. Ok. 35 mln posługuje się nim w Hiszpanii, mniej więcej 135 mln stanowią mieszkańcy Ameryki Łacińskiej. Hiszpańskiego używa się we wszystkich krajach od Meksyku po Argentynę i Chile (z wyjątkiem Brazylii, Surinamu, Gujany oraz Gujany Francuskiej). Także część mieszkańców Filipin mówi po hiszpańsku. W Ameryce Północnej zasięg języka hiszpańskiego był większy. Świadczą o tym nazwy miast Los Angeles oraz San Francisco.

Nazwa języka oraz kraju pochodzi od nazwy rzymskiej prowincji Hispania obejmującej cały Półwysep Iberyjski. Hiszpanie zwą dziś swój język kastylijskim. Język literacki oparł się na dialekcie kastylijskim już w średniowieczu. Rola tego dialektu wzrosła, gdy król Hiszpanii Alfons X zarządził w 1253 r., że w przypadku, gdy dojdzie do wątpliwości co do znaczenia słów, decyduje znaczenie kastylijskie.

Na obecne ukształtowanie się dialektów Hiszpanii wpłynęły znacząco postępy rekonkwisty hiszpańskiej wyzwalającej zajęte w VIII w. przez Arabów obszary Półwyspu Iberyjskiego. Na ówczesne dialekty wyzwolonej ludności często nawarstwiał się dialekt kastylijski. Podział dialektalny Hiszpanii przedstawia się następująco: dialekt leoński, dialekt aragoński, dialekty południowe oraz dialekt galicki (uważany czasem za dialekt portugalski).

Między językiem używanym w Hiszpanii a w Ameryce Łacińskiej pojawiają się różnice. Ogólnie rzecz ujmując dialekty amerykańskie nawiązują bardziej do południowych dialektów Hiszpanii. Najwięcej różnic pojawia się w fonetyce. Wykształceni ludzie w Ameryce Łacińskiej starają się używać języka zgodnie ze standardami hiszpańskimi (to samo dotyczy wyższych warstw społecznych w Brazylii, gdzie dąży się do używania języka jak najbardziej zbliżonego do portugalskiego używanego w Portugalii).

Za najstarszy tekst hiszpański zwykło się uważać epopeję ludową "Cantar de mio Cid" z 1140 r., chociaż słowa hiszpańskie pojawiają się w klasztornym rękopisie łacińskim z X w.

Języka portugalskiego używa ok. 160 mln osób w Portugalii oraz byłych koloniach portugalskich (Brazylii, Angoli i Mozambiku). Pewnym dialektem portugalskiego posługują się mieszkańcy hiszpańskiej prowincji Galicja (lub jak chcą inni... dialektem hiszpańskiego).

Daleko posunięty rozwój fonetyczny powoduje, że portugalski jest mało zrozumiały dla znających języki romańskie (a nawet hiszpański). Niemniej jednak portugalski w Brazylii może wydawać się troszkę bardziej zrozumiały ze względu na to, że w Brazylii samogłoski nieakcentowane mają charakter mniej zredukowany. Niższe warstwy społeczne w Brazylii posługują się językiem odbiegającym od tego, którego używa się w Portugalii (zmiany w fonetyce, zmiany znaczeń słów itp.).

Najstarsze zabytki języka portugalskiego pochodzą z XII w.

Językiem katalońskim posługuje się ok. 6 mln. ludzi w północno-wschodniej Hiszpanii (Katalonia), na wyspach Balearach oraz w Andorze.

Najstarsze teksty sporządzone w języku katalońskim pochodzą z XII i XIII w. W średniowieczu w języku katalońskim pojawiło się wiele zapożyczeń z prowansalskiego. Wpłynęło na to zakładanie klasztorów benedyktyńskich przez mnichów z Prowansji oraz fakt, że Katalonia byłą lennem Państwa Franków. Kwestią sporu jest to czy kataloński jest bliższy prowansalskiemu, czy hiszpańskiemu. Na pewno w średniowieczu wykazywał większe podobieństwo do prowansalskiego, obecnie znajduje się pod wpływem hiszpańskiego. Ze względu na niewielki obszar podział dialektalny języka katalońskiego nie jest znaczny.

Nazwa języka i krainy wzięła się prawdopodobnie z nazwy plemienia germańskich Gotów - Alanów.

Językiem rumuńskim mówią potomkowie mieszkańców rzymskiej prowincji Dacja. Obecnie po rumuńsku porozumiewa się ok. 25 mln osób w Rumunii i Mołdawii. Język rumuński jest spośród języków romańskich tym, który uległ największym wpływom obcym - wpływom słowiańskim. Obecność słowiańska jest silnie zaznaczona w słownictwie, nawet w przypadku słów pospolitych: "crai" - "król", "narod" - "naród", "omori" - "zabijać", "plati" - "płacić". Liczebniki rumuńskie od 11 do 19 tworzone są na wzór słowiański (kalka językowa). Za przykład niech posłuży "cincisprezece" - "piętnaście", słowo pochodzi od słowiańskiego "dziesięć na pięciu" ("cinci" - "pięć", "spre" - "na" od łac. "super", "zece" - "dziesięć"), a nie od łacińskiego "quindecim". W przeszłości było też wiele zapożyczeń tureckich. Od XIX w. przeprowadza się reromanizację języka rumuńskiego wprowadzając słowa pochodzenia romańskiego (najczęściej z języka francuskiego).

Niewyjaśniony pozostaje problem pochodzenia języka rumuńskiego. Uczeni rumuńscy uważają, iż kolebką języka jest obszar dawnej prowincji Dacji. Wg innych uczonych w czasie najazdów plemion germańskich w III i IV w. wojsko rzymskie opuściło Dację, a wraz z nim ewakuowało się mnóstwo ludzi osiedlając się na terenach bezpieczniejszych, położonych na południe od Dunaju. Mieli oni (lub ich potomkowie) stopniowo powracać do Dacji w późniejszych czasach. Na poparcie tego wariantu mają posłużyć prastare zapożyczenia albańskie oraz brak zapożyczeń germańskich. Jeśli dowodzilibyśmy słuszności pierwszej teorii, na jej poparcie służy fakt, że (wtedy jeszcze) łacina nie została wyparta przez słowiański ze względu na niedostateczną liczbę stałych osadników słowiańskich w Dacji (Słowianie przemierzali Dację, ale nie osiedlali się w niej, lecz podążali dalej na południe do Bułgarii i Grecji oraz na zachód do Dalmacji). W historii języka rumuńskiego zadziwia fakt, że on w ogóle powstał. Dacja była w rzymskim posiadaniu zaledwie przez wiek (160-271). Przed podbojem rzymskim tamtejsza ludność posługiwała się dackim.

Najstarsze teksty literackie pochodzą z XVI w. i mają charakter religijny. Do połowy XIX w. język rumuński zapisywano cyrylicą, w Mołdawii nawet do końca lat 80-tych XX w. Główny dialekt zwany dakorumuńskim używany jest w Rumunii i Mołdawii, pozostałe poza tymi krajami (macedorumuński, maglenorumuński (w Grecji) oraz istrorumuński (w Chorwacji).

Nazwa tego języka, utworzona przez romanistów w XIX w., nawiązuje do rzymskiej prowincji Recji (Rethiae), chociaż większość mówiących nim zamieszkuje obszary dawnej prowincji Noricum. Język retoromański dzieli się na trzy podstawowe grupy dialektów, chociaż większość badaczy jest zgodna, że można wręcz mówić o trzech odrębnych językach. Pierwszym językiem - zwanym romansz lub retoromańskim - używają mieszkańcy szwajcarskiego kantonu Gryzonia w liczbie ok. 50 tyś. Drugiego języka - ladyńskiego - używają mieszkańcy włoskiej prowincji Tyrol. Porozumiewa się nimi ok. 70 tyś osób. Trzecim językiem jest friulski, powszechnie używany we włoskiej prowincji Friuli. Porozumiewający się tym językiem są najliczniejszą społecznością grupy języków retoromańskich (ok. 500 tyś.). Warto dodać, że w 1999 r. parlament włoski uznał język friulski za język narodowy. Można porozumiewać się nim w urzędach państwowych, natomiast w szkołach jest nauczany, jeśli uczniowie wyrażają chęć.

Najstarsze zabytki piśmiennictwa retoromańskiego pochodzą z XII w., do XIX w. literatura miała charakter głównie religijny. Język retoromański pozostaje pod wpływem niemieckiego i włoskiego. Najbardziej optymistycznie prezentuje się sytuacja w Gryzonii (retoromański ma w Szwajcarii status języka państwowego, chociaż nie urzędowego).

Język dalmatyński zanikł ponad 100 lat temu. Ostatni człowiek mówiący po dalmatyńsku zmarł w 1898 r. Języka dalmatyńskiego używano na wybrzeżu Morza Adriatyckiego na obszarach dawnej rzymskiej prowincji Dalmatia. W średniowieczu istniały dwa dialekty dalmatyńskie. Dialekt raguzański wygasł w XV w. (dzisiejsza nazwa miasta Raguza to Dubrownik). Dialekt veglijski (Veglia to włoska nazwa chorwackiej wyspy Krk) przetrwał do końca XIX w. Dalmatyńczycy tworzyli po włosku i po łacinie, więc nie ma wielu tekstów pisanych po dalmatyńsku (zabytki dialektu raguzańskiego nie zachowały się w ogóle). Jednym ze źródeł informacji o tym języku są nazwy miejscowe, które utrzymały się po zajęciu Dalmacji przez Słowian.