O pochodzeniu Słowian napisano i powiedziano już bardzo wiele, ale do dnia dzisiejszego nie udało się w pełni odsłonić problemu. Praojczyznę Słowian próbowano już lokować w najróżniejszych miejscach posiłkując się przy tym niezwykle wyszukanymi argumentami na ich poparcie. Na miejsca, gdzie miała dokonać się etnogeneza Słowian wskazywano m.in. dorzecze Wisły i Odry, dorzecze Dniepru i Prypeci, tereny leśne zachodniej Rosji, obszary naddunajskie, Azję (obszary u stóp Uralu oraz za Uralem, a także nad Jeziorem Aralskim). W zasadzie jedynym ograniczeniem jest tylko wyobraźnia uczonych.

Przez używane tu pojęcie "pochodzenie Słowian" rozumiemy etnogenezę czyli proces, który spowodował wyodrębnienie się ludu Słowian spośród innych ludów. O tym, że dany lud jest odrębny od innych świadczą następujące przesłanki: po pierwsze, sam lud uważa się za odrębny od innych; po drugie, zewnętrzni obserwatorzy również uważają ten lud za odrębny. O odrębności decydować może język, którym posługuje się ów lud; chociaż dziś nie musi być to regułą, ponieważ tego samego języka może używać kilka ludów uważanych za odrębne lub też jeden lud (naród) może mówić dwoma lub większą ilością języków. Należy jednak przyjąć, że dla potrzeb związanych z pochodzeniem Słowian kryterium językowe w poszukiwaniu odrębności jest jak najbardziej wskazane. Drugim czynnikiem kształtującym odrębność ludu jest kultura materialna (wyroby, stosowane technologie, sposoby pochówku itp.). Dziś odchodzi się od prostego przypisywania danej kultury archeologicznej konkretnemu ludowi i tylko jemu. Podobnie jak języki, kultury również przechodzą z różnych ludów na inne (adaptacja wzorców itp.). Mimo powyższych uwag wyodrębnienie Słowian kształtowały głównie te dwa czynniki.

Historia badań nad pochodzeniem Słowian ma prawie 200 lat, pomijając wcześniejsze nienaukowe wywody np. o sarmackim pochodzeniu szlachty (swoją drogą coś w tym jest, ale o tym później). Pierwsze próby poszukiwania słowiańskiej prakolebki miały na celu przypisanie Słowianom ich najdawniejszej historii (którą niewątpliwie szczycą się różne ludy i narody), było to w XIX w. Najtrudniejszy okres w dziejach poszukiwań praojczyzny Słowian przypadł na lata międzywojenne oraz cztery powojenne dziesięciolecia. Od 1918 roku, po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w interesie władz odrodzonego państwa było podkreślanie odwiecznej słowiańskości ziem polskich. Wysuwano różne teorie, które na ogół lokalizowały praojczyznę Słowian w dorzeczu Wisły i próbowały dowodzić, że znajdowane w ziemi pozostałości pradawnych kultur są wybitnie słowiańskie. Dość szybko (w szczególności od 1933 r.) stało się oczywiste, że polski punkt widzenia w tej sprawie jest sprzeczny z niemieckim. W ten sposób badania nad etnogenezą Słowian przestały być naukowymi, stały się politycznymi. Zarówno polscy i niemieccy uczeni (warto podkreślić, że wtedy archeologia niemiecka była przodującą w świecie) wysuwali te same argumenty na poparcie swoich teorii i odwoływali się do zasad archeologii osadniczej (zaproponowanej przez Kossinę), przypisującej danemu ludowi aktualne prawo do ziem, jeśli w przeszłości zajmował już je przez długi czas. Dlatego też te same znaleziska archeologiczne identyfikowano jako słowiańskie (uczeni polscy) lub germańskie (uczeni niemieccy). Badania zupełnie wolne od podtekstów politycznych można prowadzić dopiero od niedawna.

Powszechne hipotezy o etnogenezie Słowian z polskiego punktu widzenia dzieli się na autochtoniczne i allochtoniczne. Pierwsza teoria wskazuje ziemie dorzecza Wisły i Odry jako najdawniejszych siedzib Słowian. Jak wspomniano powyżej, teoria ta niekiedy niewiele miała w przeszłości wspólnego z nauką. Druga teoria (występująca w dużej liczbie wariantów) lokalizuje praojczyznę Słowian poza obszarami dzisiejszych ziem polskich, najczęściej w dorzeczu Dniepru, Prypeci, czasem dalej na wschodzie, nawet za Uralem.

Dziś już prawie nikt nie ma wątpliwości, że autochtoniczny pogląd na pochodzenie Słowian (propagowany szczególnie przez polskiego archeologa prof. Kostrzewskiego - odkrywcę Biskupina) jest błędny, opiera się na wielu nielogicznych przesłankach. Wiadomo, że Słowianie nie byli znani Rzymianom. W źródłach rzymskich, które dotrwały do dziś, brak jest jakichkolwiek słowiańskich nazw miejscowych, imion, bądź przedmiotów. A tereny polskie były znane Rzymianom dzięki odwiedzającym je kupcom oraz państwowym ekspedycjom (jak choćby tej, która za czasów cesarza Nerona dotarła nad Bałtyk). Niestety rzymskie kroniki nie są precyzyjne w określaniu nazw ludów zamieszkujących ówcześnie dorzecze Wisły. Mowa jest o Wenetach. Wspomina o nich Tacyt lokalizując ich siedziby między Peucynami (ludem germańskim) oraz Fennami (ludem ugrofińskimi) i określając jako lud rolniczy bliższy Germanom niż koczowniczym Scytom. Ptolemeusz również wspomina o Wenetach, określając ich jako wielki lud, aby później wymienić go w niezliczonej ilości pomniejszych ludów w dorzeczu Wisły. Bardziej precyzyjna wydaje się lokalizacja Lugiów - plemienia bądź związku plemion (południowa część ziem polskich), wspominanych kilkukrotnie przez Rzymian. Dziś już wiadomo, że nosicielami kultur archeologicznych na ziemiach polskich w okresie rzymskim były plemiona germańskie: kultury przeworskiej (południowa Polska) - plemiona Wandalskie (prawdopodobnie określani jako Lugiowie) oraz kultury wielbarskiej (północna Polska) - plemiona Gotów i Gepidów. Ponadto brak jest jakichkolwiek śladów słowiańskich w nazewnictwie rzek, są one prawdopodobnie pochodzenia iliryjskiego lub italskiego. Powszechna jest ich wyjątkowa trwałość, mimo tego, że mieszkają nad nimi kolejno różne ludy. Tyle dowodów wystarcza, aby wykazać, że dorzecze Wisły i Odry nie nosi znamion słowiańskich w czasach rzymskich.

Jeśli lokalizowanie praojczyzny Słowian na ziemiach polskich nie wydaje się sensowne, to gdzie ją umieścić? Należy posłużyć się hipotezami allochtonistycznymi, czy przyjąć, że Słowianie na ziemie polskie przybyli już "jako Słowianie". Teorie allochtonistyczne są poparte bardziej logicznymi argumentami, choć nie zawsze. Lokalizacja owej praojczyzny opiera się nierzadko na wybujałej wyobraźni uczonych.

Na początek warto posłużyć się argumentami językowymi. Podobieństwo języków słowiańskich i bałtyckich jest uderzające. Szacuje się, że w językach słowiańskich i bałtyckich jest ok. 250 wspólnych słów. Języki słowiańskie i bałtyckie mają wspólne innowacje językowe niespotykane w innych językach indoeuropejskich oraz wykazują dużą archaiczność względem innych języków tej rodziny. Na tej podstawie wysunięto wniosek, że przez pewien czas w przeszłości istniała bałto-słowiańska wspólnota językowa, a przez to także istnieli Bałto-słowianie, którzy mieli zamieszkiwać leśne obszary dzisiejszej Białorusi i zachodniej Rosji, stykając się od północy z plemionami ugrofińskimi, a od południa z koczowniczymi ludami indoirańskimi. Zasadniczo Bałtom przypisuje się stałość siedzib i ogólnie nie ma większych wątpliwości, że w starożytności zajmowali tereny zachodniej Rosji mając za północnych sąsiadów plemiona ugrofińskie. W źródłach rzymskich pojawiają się nazwy plemion, które można odczytać jako bałtyckie (np. Galindowie wspomniani przez Ptolemeusza, lokalizowani po wschodniej stronie ujścia Wisły). Mowa też jest w rzymskich zapisach o Asetiach, dlatego ich południowi sąsiedzi Wenetowie (u Tacyta) utożsamiani są ze Słowianami i do dziś jest kwestią sporu czy rzeczywiście Wenetowie to Prasłowianie. Na poparcie tej tezy przytaczane są fakty, że gdy już bez wątpliwości w VI w. n.e. Słowianie ostatecznie pojawiają się w kronikach określani są jako Wenetowie lub Wenedowie (nazwa zgermanizowana). Ponoć w średniowieczu Germanie zwykli określać Słowian mianem Wenden. Przenoszenie nazw plemion i całych ludów było w czasach starożytności i wczesnego średniowiecza powszechnym zjawiskiem, można powiedzieć, że raz nadaną nazwą na danym obszarze określano kolejne ludy zajmujące go bez względu na ich pochodzenie. Istotnie w starożytności znany był lud Wenetów na północnym wybrzeżu Morza Adriatyckiego (który mógł wcześniej zamieszkiwać rozległe obszary Europy Środkowej).

Zdaniem językoznawców rozpad domniemanej wspólnoty Bałto-słowiańskiej nastąpił między 1200 a 800 r. p.n.e., a może nawet później ok. 400 r. p.n.e. lub - jak chcą niektórzy - dopiero w pierwszych wiekach n.e. Rozpad wspólnoty oznaczał wyodrębnienie się Bałtów z siedzibami północnymi oraz Słowian z siedzibami południowymi, gdzieś na bliżej nieokreślonej wielkości obszarach w dorzeczu środkowego Dniepru i Prypeci. Przeciwnicy istnienia tej wspólnoty twierdzą, że podobieństwa językowe są wtórne i wynikają z bardzo długiego sąsiedztwa niż ze wspólnego pochodzenia. Niektórzy uczeni twierdzą, że genetycznie bliższe językom słowiańskim są języki germańskie (Bańkowski). Swoją drogą, w językach słowiańskich są zapożyczenia germańskie (dokładniej gockie) datowane na ok. III-IV w. n.e., które są także dowodem na obecność Słowian nad Dnieprem, gdyż Goci stworzyli na terenach dzisiejszej południowej Ukrainy swoje królestwo. Jeśli wierzyć relacji mnicha Jordanesa, za sprawą króla Gotów - Hermanaryka, Słowianie ok. poł. IV w. n.e. znaleźli się pod wpływem gockim, z którego uwolnili się dopiero, gdy Goci zostali pokonani przez Hunów (koniec IV w.). Duży problem stanowi hydronomia (nazewnictwo rzek), gdyż dla obszarów górnego i środkowego Dniepru jest bałtycka, na południowy wschód od nazewnictwa bałtyckiego - indoirańska, na południowy zachód - prawdopodobnie tracka. Brak jest jakichkolwiek śladów hydronomii słowiańskiej, czyli można rzec, że także tu brakuje miejsca dla Słowian w czasach starożytnych.

Powstaje przy tej okazji hipoteza, że Słowianie zaznaczywszy już w historii swoją odrębność (całkowicie pewne informacje o Słowianach pochodzą dopiero z poł. VI w. n.e., a dotyczą początku VI w.) byli przedtem jednym z plemion bałtyckich (najprawdopodobniej jednym z południowych plemion). Etnogeneza dokonałaby się dość szybko i późno pod wpływem różnych czynników zewnętrznych, które zaktywizowałyby bardzo zasiedziałe plemiona. Leśne obszary zachodniej Rosji były bardziej narażone na wpływy różnorakich plemion przetaczających się przez stepowy pas dzisiejszej południowej Ukrainy. To rodzi dodatkowe hipotezy o szybkiej etnogenezie Słowian. Mogłaby to być także jakaś rewolucja technologiczna, która odmieniła życie plemiennej społeczności i spowodowała znaczny wzrost demograficzny.

I tu warto przytoczyć, cieszący się coraz większym zrozumieniem, wątek sarmacki w ukształtowaniu się etnosu słowiańskiego (hipoteza zapoczątkowana przez Sulimirskiego). W pierwszych wiekach n.e. plemiona koczowniczych Sarmatów (ludu indoirańskiego) były bardzo aktywne na terenach stepowych wschodniej Europy. Siejący postrach Hunowie pojawili się na stepach czarnomorskich w II poł. IV w. przybywając ze wschodu i powodując migracje różnych plemion zamieszkujących dotychczas ten region. Migracje były skierowane głównie na zachód. W kierunku upadającego Cesarstwa Rzymskiego udało się wiele plemion (mimo tego migracje plemion, głównie germańskich, nie były głównym powodem upadku Imperium). Podobnie miały postąpić plemiona sarmackich Antów, Chorwatów, Serbów. Jednak ich migracja przyjęła nie tylko kierunek zachodni, ale także północny udając się na tereny leśne środkowego Dniepru zamieszkane przez Bałto-Słowian (lub - jak ktoś sobie życzy - południowe plemiona Bałtów). Dotychczasowi mieszkańcy tych terenów jako lud osiadły, rolniczy, wchłonął dość szybko niezbyt licznych przybyszów. Potencjalnie ich asymilacja mogła zająć 2-3 pokolenia. W ten sposób miałby narodzić się etnos słowiański w dość szybkim czasie. Różnice w sposobie życia mogły doprowadzić do sytuacji, że sarmaccy przybysze stali się pewnego rodzaju przewodnikami rolników, szlachtą, warstwą wyższą, która tworzyła nową strukturę. W ten sposób miała być wywołana w ludzie osiadłym chęć kolonizacji nowych terenów, wszak Sarmaci wiedzieli na pewno, co w tych czasach działo się w Europie, w przeciwieństwie do ludów bałto-słowiańskich schowanych głęboko w puszczach. Na poparcie tej hipotezy przytoczyć można sarmackie nazwy plemion (Serbowie, Chorwaci, Antowie) obecne później u Słowian (potwierdzają to teksty źródłowe), nazwy niewątpliwie trwające do dziś. Drugą ciekawą przesłanką są sarmackie nazwy herbów obecne później u Słowian. Kto wie, może polska szlachta lansująca swoje sarmackie pochodzenie miała (przypadkiem) rację?

Według tej hipotezy etnogeneza Słowian dokonała się w IV-V w. Kazimierz Godłowski (najwybitniejszy badacz etnogenezy Słowian, allochtonista, sam lokalizujący prakolebkę Słowian w dorzeczu środkowego Dniepru) stwierdził, że Słowianie nie są obecni w źródłach starożytnych, dlatego że byli kamuflowani pod innymi nazwami lub przemilczani, ale dlatego, że po prostu ich nie było.

Podsumowując wiedzę o praojczyźnie Słowian możemy stwierdzić, że wiemy niewiele. Niewątpliwie bliższa prawdy jest teoria allochtonistyczna lokalizująca słowiańska prakolebkę gdzieś w rejonie środkowego lub górnego Dniepru (oczywiście na terenach głównie leśnych, ale raczej nie na bagiennych). Zagadką pozostaje czas, kiedy etnogeneza miała się dokonać. Rozbieżność jest rażąca (począwszy od ok. VIII w. p.n.e. na V w. n.e. skończywszy).