Języki indoirańskie zwykło dzielić się na języki indyjskie oraz irańskie. Prawdopodobny podział języka praidoirańskiego na praindyjski i prairański mógł nastąpić około XVI w. p.n.e. Niemniej jednak więzy między językami indyjskimi oraz irańskimi nadal są tak silne, że obie grupy języków rozpatruje się razem. Chociaż historia języków indoirańskich i podziałów, które w nich zaszły jest bardzo długa, w świecie indoeuropejskim nie ma dwóch grup języków, które wykazywałyby tak dalekie podobieństwo jak grupa indyjska z irańską.

W 1621 r. hiszpański ambasador w Persji jako pierwszy poprawnie określił położenie miasta Persepolis – stolicy dawnego Imperium Perskiego. Wcześniej informacje o starożytnym Imperium Perskim czerpano z bogatych źródeł greckich, niemniej jednak brakowało bezpośrednich dowodów archeologicznych. Odkrycie Persepolis miało przełomowy charakter z uwagi na znalezione tam inskrypcje wyryte ok. V w. p.n.e. za pomocą pisma później nazwanego klinowym (powszechnym na całym Bliskim Wschodzie). W 1839 r. Brytyjczyk Henry Rawlinson odczytał pismo klinowe otwierając możliwość poznania języków nim pisanych. Odczytane perskie inskrypcje pisane były językiem staroperskim – wczesnej formie dzisiejszego perskiego. Odkryto też język, w którym napisano Awestę – świętą księgę zoroastryzmu. Język Awesty okazał się siostrzanym językiem staroperskiego.

Problem pochodzenia języków indoirańskich stanowi kolejną wielką tajemnicę w poznawaniu historii rozprzestrzeniania się języków indoeuropejskich. Oczywiście najłatwiej podejść do problemu używając za pewnik wędrówki plemion mówiących językami indoeuropejskimi. Według tej teorii przodkowie ludów mówiących językami irańskimi i indyjskimi opuszczając pierwotne siedziby Indoeuropejczyków, gdzieś na południowo-zachodnich stepach Azji, mieli przybyć nad dolinę Indusu ok. 1800 r. p.n.e. jako koczownicze, zorganizowane plemiona używające do walki rydwanów bojowych ciągniętych przez konie. Za poparcie tej teorii mają służyć dwie przesłanki. Pierwsza to ta, że w III tysiącleciu p.n.e. cywilizacja doliny Indusu rozwijała się bardzo prężnie. Miasta miały mądrze rozplanowaną sieć ulic, były skanalizowane. Cywilizacji tej znane było pismo – hieroglificzno-sylabiczne, które do dziś nie zostało odczytane. Ok. 1800 r. p.n.e. nastąpił gwałtowny upadek tej cywilizacji. Drugą przesłanką są wzmianki w Rygwedzie (najstarszych hymnach Indii) mówiące, o bogu burzy Indrze niszczącym dziewięćdziesiąt pięć twierdz. Idąc tym śladem przyjęto, że do upadku cywilizacji Indusu przyczynili się koczowniczy Ariowie, którzy najechali na rydwanach bojowych twierdze nad Indusem. Taki rozwój wypadków był możliwy, ale czy tylko taki?

Podążając za propozycjami Colina Renfrew Ariowie mogli przybyć do doliny Indusu już wcześniej niż ok. 1800 r. p.n.e. Mogliby być nawet twórcami (lub współtwórcami) rozkwitu cywilizacji znad Indusu. Teoria ta opiera się na założeniu, że ludy mówiące językiem indoeuropejskim stopniowo osiedlały się na terenach północnego Iranu, Turkmenistanu, a następnie w dolinie Indusu na skutek rozprzestrzenia się rolnictwa (na zasadzie podobnej, jak to miało miejsce w Europie – teoria fali). Wcześni rolnicy mówiący językiem indoeuropejskim stopniowo zasiedlali coraz dalsze tereny położone na wschodzie. W świetle badań archeologicznych można dostrzec analogie między rolnictwem z Bliskiego Wschodu (w tym z Anatolii) oraz rolnictwem z północnego Iranu oraz Turkmenistanu (stanowiska archeologiczne w Dżejtun). Świadczą o tym narzędzia kamienne oraz ceramika. Trudność stanowi natomiast odkrycie wczesnego rolnictwa w dolinie Indusu (Mehrgarh). Badania prowadzone przez francuskiego archeologa Jeana-Francois Jarrige’a dostarczyły dowodów na znajomość w tym rejonie upraw pszenicy i jęczmienia przed 6000 r. p.n.e. Niestety nie ma odpowiedzi na pytanie, czy tak wczesne udomowienie tych gatunków miało charakter niezależny (lokalne udomowienie), czy też było rezultatem przesuwania się fali osadnictwa rolniczego z zachodu z pierwotnych stref ich udomowienia.

Problem stanowi także pismo odkryte w dolinie Indusu w Harappie i Mohendżo-Daro. Jest to pismo hieroglificzno-sylabiczne. Zawiera około 400 znaków, z czego około 50 było w powszechnym użyciu. Do dziś nie ma jednoznacznej odpowiedzi, w jakim języku pisali autorzy tekstów na tabliczkach znalezionych w dolinie Indusu. Brak jest zapisów dwujęzycznych, które ułatwiłyby ich odczytanie. Najwięcej zwolenników ma opinia, że utrwalony na tabliczkach język to wczesna forma języka drawidyjskiego Języków drawidyjskich (nieindoeuropejskich) używa się do dziś w południowo-wschodnich Indiach. Niemniej jednak jest to tylko przypuszczenie. Na poparcie tego przypuszczenia należy przytoczyć fakt, że kroniki babilońskie pozostają wyjątkowo milczące na obecność ludów indoirańskich na Wyżynie Irańskiej, pierwsze informacje pochodzą z IX w. p.n.e.

Z drugiej strony, upadku systemu w dolinie Indusu ok. 1800 r. p.n.e. nie należy wiązać wyłącznie z najazdem wojowniczych Ariów na rydwanach, którzy zyskując przewagę militarną opanowali cały region na zasadzie dominacji elit. Przyczyną upadku cywilizacji miejskiej na bez mała 1000 lat mogły być np. zmiany klimatyczne, polityczne. Następstwem upadku cywilizacji mogły być lokalne migracje ludności. Nie ma też bezpośrednich dowodów, aby twierdzić, że cywilizacja doliny Indusu była nieindoeuropejska.

Pozostaje do rozwinięcia kwestia nomadów, którzy mieli przybyć z północy (ze stepów Azji zachodniej). Łącząc to zagadnienie z teorią fali o rozchodzeniu się języków indoeuropejskich w Europie można wysunąć przypuszczenie, że wraz z rozwojem rolnictwa język indoeuropejski dotarł na obszar dzisiejszej Ukrainy zachodniej (kultura trypolska i Cucuteni), a rolnicy tu osiadli w stanowiliby przodków Bałto-słowian. Fala posuwając się na wschód stopniowo wchodziła na tereny stepowe zmieniając oblicze rolnictwa (ci rolnicy stanowiliby przodków Indoirańczyków). Dowiedziono, że podstawą rolnictwa na stepie były owce, kozy, konie. Możliwości stepu wskazują na wypas zwierząt jako główny nurt rolnictwa. Mimo to udowodniono, że podstawę wyżywienia pasterzy na stepie stanowił chleb. Niewątpliwie musiały być (chociaż w ograniczonym zakresie) prowadzone uprawy zbóż. Rozwój gospodarki pasterskiej spowodował większą mobilność pasterzy poprzez wykorzystanie wołów i koni do transportu dobytku. Bardzo istotne wydaje się tu udomowienie konia, które dokonało się ok. 4500 r. p.n.e. Kolejnym krokiem w rozwoju pasterstwa miało być zastosowanie wozów czterokołowych, a w późniejszym okresie dwukołowych rydwanów. Rydwany miały ostatecznie przynieść korzyści poprzez zastosowanie ich do celów militarnych (najstarsze ślady zastosowania rydwanów pochodzą z XIX-XVI w. p.n.e.). Zatem wybitnie kluczowe w rozwoju mobilnego pasterstwa stało się wynalezienie jazdy konnej oraz dalsze innowacje w celu jej usprawnienia, takie jak zastosowanie strzemienia. Na stepach zachodniej Azji strzemiona używano już ok. XVII-XVI w. p.n.e., zdecydowanie wcześniej niż w innych rejonach świata.

W ten sposób wcześni rolnicy z obszarów stepowych przekształcili się w pełni mobilnych pasterzy-nomadów, którzy poprzez swoją mobilność mogli narzucać swoją zwierzchność innym ludom. Ci nomadowie mieli przybyć nad Indus i jako przybysze stać się warstwą dominującą. Na poparcie tej teorii można przytoczyć fakt, że zachodnie stepy Azji w I tysiącleciu p.n.e. i później zdominowane były przez koczownicze plemiona indoirańskie (Scytów, Sarmatów, Saków itp.). O zasięgu tych plemion świadczą zapożyczenia indoirańskie w językach ugrofińskich (północne obszary obecnej europejskiej części Rosji). Chociaż nie można wykluczać, że opanowanie stepu przez indoirańskie plemiona nastąpiło poprzez opuszczenie ich pierwotnych siedzib (czyli domniemanej kolebki Indoirańczyków gdzieś na Wyżynie Irańskiej) około IV lub III tysiąclecia p.n.e.

Języki indoirańskie dzieli się na dwie podstawowe grupy: irańską oraz indyjską. Jak wspomniano we wstępie, między językami irańskimi i indyjskimi wciąż widoczne są podobieństwa, które często prowadzą do żywego ciągle stwierdzenia "grupa indoirańska". Tak silnych podobieństw nie ma między dwiema innymi grupami języków indoeuropejskich. Wśród języków indoirańskich wyróżnia się też niewielką grupę języków zwaną dardyjskimi. Stanowi ona odgałęzienie od grupy indoirańskiej. Kwestią sporu jest przypisywanie jej większego podobieństwa do, bądź to irańskiej, bądź indyjskiej grupy języków. Nie wdając się w głębszą dyskusję najprościej ująć to w następujący sposób: pod względem słownictwa są one bliższe indyjskim, pod względem morfologii - irańskim.

Języki indoirańskie należą do grupy satemowej języków indoeuropejskich.

Nazwa Ariowie stosowana była przez Indoirańczyków (zarówno przez Indów i Irańczyków) na określenie siebie, stąd języki indoirańskie nazywa się też aryjskimi. Nazwa "Arya" znana jest z języka staroperskiego oraz z języka Awesty. Jak się wydaje znaczenie tego słowa było "szlachetny". Nazwa "Arya" stała się następnie podstawą nazwy Iran.

Bardziej zawiła jest nazwa łacińska nazwa Indii mianowicie "India". Indowie na określenie obszarów nad Indusem używali słowa "Sindhu", które pierwotnie oznaczało rzekę. Irańczycy zwali te obszary "Hindu". Poprzez kontakty grecko-perskie oraz wpływy perskie nad Indusem, wiedza o Indiach rozprzestrzeniła się w świecie antycznym. "Hindu" trafiło do Grecji w postaci "Indoi", a z niej do Rzymu jako "India".